ËÅÃÅÍÄÀÒÀ ÇÀ ÑÏÀÑßÂÀÍÅÒÎ ÍÀ ÅÂÐÅÈÒÅ
Èâàí Éîâêîâ
Íà 20 ÿíóàðè 1942 ã. íà óë. "Àì Ãðîñåí Âàíçåå" 56-58 â Áåðëèí å ñâèêàíà êîíôåðåíöèÿ íà Ãåñòàïî, ðúêîâîäåíà îò Õàéäðèõ, íà êîÿòî ñå âçåìà ðåøåíèå çà "îêîí÷àòåëíîòî ðåøàâàíå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ" â Åâðîïà. Êàê ùå ñòàíå òîâà ïðàêòè÷åñêè ùå ïðîëè÷è, êîãàòî åøåëîíèòå íà ñìúðòòà ñå îòïðàâÿò êúì ãàçîâèòå êàìåðè.  óæàñÿâàùèÿ ñïèñúê îò 11 ìèëèîíà åâðåè îò âñè÷êè åâðîïåéñêè ñòðàíè Áúëãàðèÿ ôèãóðèðà ñúñ ñêðîìíàòà öèôðà 48 000 äóøè. Ïî ìàíòàëèòåòà íà ãåñòàïîâñêèòå ãëàâàòàðè çà òàêîâà êîëè÷åñòâî íå ñè çàñëóæàâà äà ñå ãîâîðè, êàìî ëè äà ñå âîäÿò äúëãè è ïðåäúëãè ïðåïèñêè.
Ìèíàâà äîñòà âðåìå, äîêàòî ñúîòâåòíèòå ñëóæáè ñå çàäåéñòâàò è ñïðÿìî áúëãàðñêèòå åâðåè. Íî íå çàùîòî òå ñà çàáðàâåíè, à çàùîòî çàíèìàâàùèòå ñå ñ òîòàëíîòî ðåøàâàíå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ ñà áèëè òâúðäå ïðåòîâàðåíè.
Íà 25 þíè 1942 ã. å ñâèêàíà èçâúíðåäíà ñåñèÿ íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, çà äà áúäàò óçàêîíåíè áúðçî è ðåçóëòàòíî êîíêðåòíèòå ìåðêè, ñâúðçàíè ñ ðåøàâàíåòî íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ. Íî è òóê ðàáîòàòà ñå çàêó÷âà, òúé êàòî ôîðìàëíàòà ñòðàíà íà âúïðîñà ñå ïðåâðúùà â áîðáà íà ìíåíèÿ ïî ñúùåñòâî è âúïðîñ íà ãðàæäàíñêà ÷åñò è ñúâåñò.
Ñëåä äúëãè è ñúâñåì íåëåêè ïðåíèÿ íà 9 þëè 1942 ã. å ïðîêàðàí çàêîí, ñ êîéòî ñå âúçëàãà íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò äà âçåìå âñè÷êè íåîáõîäèìè ìåðêè çà óðåæäàíå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ â Áúëãàðèÿ. Ìåñåö è ïîëîâèíà ïî-êúñíî å ñúçäàäåíî Êîìèñàðñòâî ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè. Çà äëúæíîñòòà ãëàâåí êîìèñàð ñà îáñúäåíè íÿêîëêî êàíäèäàòóðè, ïðåäè äà ñå ñïðàò íà ðàòíèêà çà çàùèòà íà áúëãàðùèíàòà Àëåêñàíäúð Áåëåâ, ïî îáðàçîâàíèå þðèñò, ïî èäåéíè óáåæäåíèÿ ôàøèñò, ïî ìàíòàëèòåò ãëàâîðåç, êîéòî íå ñå çíàå êîìó ñëóæè - íà òèÿ, êîèòî ñà ãî íàçíà÷èëè, èëè íà îíåçè, êîèòî äúðïàò êîíöèòå íà êóêëèòå è ÷èèòî çàïîâåäè å ãîòîâ áåçïðåêîñëîâíî äà èçïúëíÿâà. Êîãàòî ðàçáåðå êàêúâ äæåëàòèí ñà ìó ïðîáóòàëè, çà öàð Áîðèñ ùå áúäå íåóäîáíî íåçàáàâíî äà ñå îòúðâå îò íåãî áåç ïîäõîäÿù ïîâîä. À äîêàòî ìó òúðñè öàêàòà, ãîëÿìà ÷àñò îò ðàáîòàòà âå÷å ùå áúäå ñâúðøåíà.
Áåëåâ íå å â ñúñòîÿíèå ñàì äà çàäâèæè òåæêàòà è ñëîæíà ìàøèíà íà àäìèíèñòðàòèâíèÿ è ïîëèöåéñêèÿ àïàðàò, íî ìîæå äà íàòîïè îòãîâîðíèòå ôàêòîðè ñ äèðåêòíè è èíäèðåêòíè äîíîñè äî Ãåñòàïî, ïðåäñòàâÿéêè ñå çà "îïîçèöèîíåð" ñðåùó "öàðÿùîòî ìàëîäóøèå â Áúëãàðèÿ ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ".
È åòî, ÷å íà 15 îêòîìâðè 1942 ã. Âúíøíîòî ìèíèñòåðñòâî íà Ðàéõà íàðåæäà íà ñâîÿòà ëåãàöèÿ â Ñîôèÿ äà çàäâèæè ðàáîòàòà, êàòî ñå äàâàò è êîíêðåòíè óêàçàíèÿ êàê äà ñòàíå òîâà. Ãåðìàíèÿ å ãîòîâà äà ïðèåìå äåïîðòèðàíèòå, à Áúëãàðèÿ ñå çàäúëæàâà äà ïëàòè çà âñåêè äåïîðòèðàí ïî 250 ìàðêè. Çà äà áúäàò ïîäïîìîãíàòè áúëãàðñêèòå âëàñòè, Ãåðìàíèÿ å ãîòîâà äà èçïðàòè â Ñîôèÿ ñâîé ñúâåòíèê, ñïåöèàëèñò ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè.
Ñúâåòíèêúò ñå êàçâà Òåîäîð Äàíåêåð, õàóïòùóðìôþðåð îò ÑÑ. Òîé å íàïúëíî äåëîâè ÷îâåê, íå ñå çàíèìàâà ñ äèïëîìàòè÷åñêè õîäîâå è ïàçàðëúöè, à èçïúëíÿâà íàðåæäàíèÿòà íà íà÷àëñòâîòî ñè è ñå èíòåðåñóâà ïðåäè âñè÷êî êîëêî âàãîíà ùå ñà íóæíè çà ïðåâîçà íà òîâàðèòå äî èçòî÷íèòå ãåðìàíñêè îáëàñòè, êàê äà áúäàò ðàçïðåäåëåíè ïî îòïðàâíèòå ãàðè, äà èì ñå îñèãóðè òî÷íî ðàçïèñàíèå, áåçïðåïÿòñòâåíî äâèæåíèå è ò.í.
Òàêà íà 22 ÿíóàðè 1943 ã. ìåæäó õàóïòùóðìôþðåð Äàíåêåð è áúëãàðñêèÿ êîìèñàð ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè Àëåêñàíäúð Áåëåâ å ïîäïèñàíî ñïîðàçóìåíèå çà ïðèâåæäàíåòî â èçïúëíåíèå íà ïúðâàòà ôàçà îò ïðîãðàìàòà çà îêîí÷àòåëíîòî ðåøàâàíå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ â Áúëãàðèÿ. Êîëè÷åñòâîòî å 20 000 äóøè, áåç ðàçëèêà íà ïîë è âúçðàñò. Çà öåëòà áúëãàðñêèòå âëàñòè ñå çàäúëæàâàò äà îñèãóðÿò 12 âëàêîâè êîìïîçèöèè. Îïðåäåëåíè ñà è èçõîäíèòå ãàðè - Ñêîïèå, Áèòîëÿ, Ïèðîò, Ãîðíà Äæóìàÿ, Äóïíèöà è Ðàäîìèð. Ñúãëàñíî âòîðàòà àëèíåÿ íà ò.4, "Áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî äàâà íà ðàçïîëîæåíèå íóæíèòå õðàíèòåëíè ïðèïàñè çà ïî 15 äåíà, ñ÷èòàíè îò äåíÿ íà òðúãâàíåòî íà âëàêà, êàêòî è íóæíîòî ÷èñëî âîäíè áú÷âè".
Òúé êàòî âúïðîñúò ñúñ çàïëàùàíåòî íà "îáåçùåòåíèå" îò ñòðàíà íà Áúëãàðèÿ îùå íå å ðåøåí, ò. 6à ïðåäâèæäà òî äà ñòàíå ñúñ ñïåöèàëíî ñïîðàçóìåíèå, íî ñâîåâðåìåííîòî òðàíñïîðòèðàíå "ñ òîâà íå ùå ñå çàñÿãà".
 ñïîðàçóìåíèåòî íå å óêàçàíî ñàìî, ÷å äåïîðòèðàíèòå ùå áúäàò îòïðàâåíè êúì ëàãåðà íà ñìúðòòà Òðåáëèíêà, íî îòãîâîðíèòå áúëãàðñêè âëàñòè íå ñå èíòåðåñóâàò îò òàêèâà ïîäðîáíîñòè. Çà òÿõ å ïî-âàæíî è å íàïúëíî äîñòàòú÷íî äåïîðòèðàíèòå äà áúäàò îòïðàâåíè ñ âîäåí è æ.ï. òðàíñïîðò ïî ñâîåòî ïðåäíàçíà÷åíèå è ñ òîâà äà ñå ñìÿòà, ÷å ñà ñâúðøèëè ðàáîòàòà ñè áúðçî, òî÷íî è àêóðàòíî.
Ïî íÿêàêâî çëîêîáíî ñúâïàäåíèå äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò íîâèòå çåìè çàïî÷âà íà 3 ìàðò 1943 ã., â äåíÿ íà Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò îñìàíñêî èãî. Êîãàòî àêöèÿòà ïðèêëþ÷è, ñóìèðàíèòå ðåçóëòàòè ùå ñî÷àò: äåïîðòèðàíè ñà 4221 åâðåè îò Áåëîìîðèåòî è 7122 îò Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è Çàïàäíèòå ïîêðàéíèíè.
Îòòóê çàïî÷âà è ëåãåíäàòà çà âåëèêîäóøèåòî íà öàð Áîðèñ ñïðÿìî íåãîâèòå ïîäàíèöè îò åâðåéñêè ïðîèçõîä, æèâóùè íà òåðèòîðèÿòà íà öàðñòâîòî â äîâîåííèòå ìó ãðàíèöè. Äà, òîé ñå ïðîòèâîïîñòàâèë. Íî íå èçîáùî, à â òèïè÷íî íåãîâèÿ èçâúðòàù ñòèë. Ñâîåòî ñòàíîâèùå òîé èçëîæèë ïðåä Ðèáåíòðîï ïðè ñðåùàòà èì â çàìúêà Ôóøë íà 4 àïðèë, êîéòî ñúùèÿ äåí óâåäîìèë ñ øèôðîãðàìà ãåðìàíñêàòà ëåãàöèÿ â Ñîôèÿ çà âîäåíèÿ ðàçãîâîð: "Îòíîñíî åâðåéñêèÿ âúïðîñ â Áúëãàðèÿ öàðÿò çàÿâè, ÷å å äàë äîñåãà ñúãëàñèåòî ñè çà èçñåëâàíåòî â Èçòî÷íà Åâðîïà ñàìî íà åâðåèòå îò Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Îò åâðåèòå îò ñàìàòà Áúëãàðèÿ òîé èñêà äà èçñåëè ñàìî ìàëúê áðîé áîëøåâèøêî-êîìóíèñòè÷åñêè åëåìåíòè. Îñòàíàëèòå ïúê 25 000 åâðåè ùå ñúáåðå â êîíöåíòðàöèîííè ëàãåðè â ñòðàíàòà, ïîíåæå òîé èìà íóæäà îò ñúùèòå çà ñòðîåæ íà ïúòèùà. Íå ñå ñïðÿõ îáñòîéíî íà òîâà óâåäîìëåíèå íà öàðÿ, à ñå çàäîâîëèõ åäèíñòâåíî äà ìó èçòúêíà, ÷å ñïîðåä íàøåòî ðàçáèðàíå ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ ñàìî ðàäèêàëíîòî ðàçðåøåíèå å åäèíñòâåíîòî âÿðíî".
 êàêâî ñå ñúñòîè ñîëîìîíîâñêîòî ðåøåíèå íà öàðÿ? Âúïðåêè ñòàðàíèÿòà íà âëàñòèòå, áðîÿò íà äåïîðòèðàíèòå îò Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ å 11343. Íåäîñòèãàùèòå äî 20 000, êàêòî ïðåäâèæäà ñïîðàçóìåíèåòî îò 22 ÿíóàðè 1943 ã., å ðåøåíî äà ñå íàáàâÿò îò ñòàðèòå ïðåäåëè íà öàðñòâîòî, êîèòî Äàíåêåð íàðè÷à "íåæàëàòåëíè åâðåè", à öàð Áîðèñ - "áîëøåâèøêî-êîìóíèñòè÷åñêè åëåìåíòè". Çà äà ñå èçáåãíàò áåçðåäèöè, êàêòî å îòáåëÿçàë Äàíåêåð â ïèñìî äî Ãëàâíîòî èìïåðñêî óïðàâëåíèå çà ñèãóðíîñò, ïðåäâèæäàëî ñå òå äà áúäàò ïðåõâúðëåíè îòíà÷àëî â íîâèòå áúëãàðñêè çåìè, îòêúäåòî äà ãè òðàíñïîðòèðàò êúì ëàãåðèòå íà ñìúðòòà. Çà öåëòà ñà ñúçäàäåíè âðåìåííè ëàãåðè â Ïëîâäèâ, Êþñòåíäèë, Ðóñå è Âàðíà. Íî ñòàâà íåùî íåïðåäâèäåíî. Âìåñòî î÷àêâàíèòå àêöèè îò ñòðàíà íà íåëåãàëíè ãðóïè ñå ðàçãðúùà ïîâñåìåñòíà êàìïàíèÿ, êîÿòî çàïî÷âà îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå è ñòèãà äî áðúñíàðî-ôðèçüîðñêèòå ñàëîíè.
 ïèñìî äî ïðàâèòåëñòâîòî Ñâåòèÿò Ñèíîä èçðàçÿâà íåîäîáðåíèåòî ñè: "Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà íå ìîæå äà ñïîäåëÿ ïðèíöèïèòå, êàêúâòî å íàïðèìåð ðàñèñòêèÿò, ÷ðåç êîéòî ìîæå äà ñå ñúçäàäå îìðàçà è äà ñå âúðøàò íàñèëèå è æåñòîêîñòè. Òÿ íå ìîæå äà ïðèåìå íà÷àëîòî, ÷å íÿêîè ðàñè òðÿáâà äà áúäàò ëèøåíè îò ÷îâåøêè ïðàâà íà æèâååíå".
Ïëîâäèâñêèÿò ìèòðîïîëèò Êèðèë ïî ïîâîä àðåñòóâàíåòî íà 9 ìàðò 1943 ã. íà îêîëî 200 ïëîâäèâñêè åâðåè òåëåãðàôèðàë íà öàðÿ, ÷å àêî íå áúäàò îñâîáîäåíè íåçàáàâíî àðåñòóâàíèòå, ïðåñòàâà äà áúäå ëîÿëåí ãðàæäàíè è ùå äåéñòâà ïî íà÷èí, êîéòî íàìåðè çà äîáðå.
Çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåëÿò íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå Ïåøåâ ñúáèðà íàáúðçî 43 ïîäïèñà íà äåïóòàòè îò ïðàâèòåëñòâåíîòî ìíîçèíñòâî ïðîòèâ äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå. Ïîäëîæåí íà ñèëåí íàòèñê, ìèíèñòúðúò íà âúòðåøíèòå ðàáîòè Ãàáðîâñêè íàðåæäà ñúáðàíèòå âúâ âðåìåííèòå ëàãåðè åâðåè äà áúäàò îñâîáîäåíè. Âúïðåêè òîâà Ôèëîâ äàâà óâåðåíèÿ íà Áåêåðëå, ÷å å ðåøåí äà äîâåäå äîêðàé èçñåëâàíåòî íà âñè÷êè åâðåè. È çà ïîëèöåéñêîòî àòàøå êúì ãåðìàíñêàòà ëåãàöèÿ Õîôìàí, ùóðìáàíôþðåð îò ÑÑ, è çà Áåêåðëå, êîéòî å ïðåãëåäàë è îäîáðèë äîêëàäà ìó äî Èìïåðñêîòî óïðàâëåíèå çà ñèãóðíîñò ïî òîçè âúïðîñ å ïîâå÷å îò ÿñíî, ÷å íèòî Ôèëîâ, íèòî Ãàáðîâñêè ðàçïîëàãàò ñ íåîáõîäèìèòå ïúëíîìîùèÿ äà ðåøàâàò òàêúâ âúïðîñ è ÷å ïîñëåäíà äóìà ïî íåãî ìîæå äà èìà ñàìî öàð Áîðèñ. À íà íåãî ìîæå äà âúçäåéñòâà åäèíñòâåíî ôþðåðúò. È Õîôìàí å ñòèãíàë äî ñúùîòî çàêëþ÷åíèå, êàêòî è Áåêåðëå, ÷å â Áúëãàðèÿ "íå ñúùåñòâóâàò íèòî èäåîëîãè÷åñêèòå, íèòî ðàñîâèòå ïðåäïîñòàâêè, çà äà ñå ïðåäñòàâè åâðåéñêèÿò âúïðîñ ïðåä áúëãàðñêèÿ íàðîä êàòî áúðç è íóæäàåù ñå îò ðàçðåøåíèå, òàêà êàêòî áå ñëó÷àÿò â Ðàéõà". Òîåñò, òÿõíîòî ìíåíèå ñå ïîêðèâà íàïúëíî ñ òîâà íà öàð Áîðèñ. Ñëåäîâàòåëíî, ïëàíúò íà öàð Áîðèñ çà "îñâîáîæäàâàíå" îò áîëøåâèøêî-êîìóíèñòè÷åñêèòå åëåìåíòè, à îñòàíàëèòå åâðåè äà áúäàò íàòèêàíè â ëàãåðè è èçïîëçâàíè êàòî åâòèíà ðàáîòíà ðúêà å âúâ âñÿêî îòíîøåíèå ïî-ïðèåìëèâ.
È â äðóãî îòíîøåíèå öàð Áîðèñ è ïðàâèòåëñòâîòî íà Áîãäàí Ôèëîâ ïîêàçâàò ïðèâèäíà ãîòîâíîñò çà "õóìàííî ðàçðåøàâàíå" íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ, êàòî ñå ñúãëàñÿâàò íà íàïðàâåíîòî îò èìåòî íà Àíãëèÿ ïðåäëîæåíèå ÷ðåç øâåéöàðñêèÿ ïúëíîìîùåí ìèíèñòúð Ðåäàð äà áúäàò ïðåõâúðëåíè íÿêîëêî õèëÿäè åâðåéñêè äåöà â Ïàëåñòèíà. Îò ñàìîòî íà÷àëî ïðåãîâîðèòå ñðåùàò "íåïðåîäîëèìè òåõíè÷åñêè òðóäíîñòè", êîèòî âñúùíîñò ñå ñâåæäàò äî åäíà åäèíñòâåíà: íà ÿâèëèÿ ñå âåäíàãà ùîì óçíàë çà òîçè ïëàí Áåêåðëå, Ôèëîâ çàÿâèë, ÷å "íà ïðàêòèêà èçñåëâàíåòî íà åâðåéñêèòå äåöà ùå áúäå ñàáîòèðàíî". Èëè, êàêòî å îòáåëÿçàë Õîôìàí, "÷ðåç òîâà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî ñå îïèòâà äà çàïàçè ïðèëè÷èå, îáà÷å íÿìà äà ïðå÷è íà ñàìîòî èçñåëâàíå íà åâðåèòå". Òî÷íî è ÿñíî êàçàíî - ïî ïîëèöåéñêè. È îùå: "Ïúëíîìîùíèÿò ìèíèñòúð òðÿáâà îò âðåìå íà âðåìå äà óïðàæíÿâà íàòèñê, çà äà ìîæå èçñåëâàíåòî äà ñå ïðèäâèæâà".
Íà çàïèòâàíåòî íà Ðåäàð çàùî ñå áàâè ðåøàâàíåòî íà âúïðîñà çà èçïðàùàíåòî íà åâðåéñêèòå äåöà â Ïàëåñòèíà è êàêâî å íåãîâîòî ñòàíîâèùå çà äåïîðòèðàíåòî â Ïîëøà, Ôèëîâ îòãîâîðèë, ÷å åäíî òàêîâà "ðàçðåøåíèå" å âñå ïàê ïî-õóìàííî, îòêîëêîòî áîìáàðäèðàíåòî íà íåâîåííè îáåêòè, ïðè êîåòî ñå èçáèâàò ñòàðöè, æåíè è äåöà è ÷å "â äíåøíî âðåìå íå ìîæåì äà ãîâîðèì çà ÷îâå÷íîñò". Åòî çàùî ðúêîâîäåíîòî îò íåãî ïðàâèòåëñòâî áèëî ðåøåíî äà äîâåäå äîêðàé òîçè âúïðîñ. À â äíåâíèêà ñè çàïèñàë: "Âúïðîñúò çà åâðåèòå å óäîáåí àãèòàöèîíåí ñþæåò, àêî ñòàíàò íîâè èçáîðè". Öàðÿò ìó êàçàë äà áúäå òâúðä, òà àêî äîðè çàïî÷íàò äà âàëÿò îñòàâêè. Òîé ñàìèÿò îòêàçâà èçîáùî äà ðàçãîâàðÿ ñ êîãîòî è äà áèëî, òúé êàòî âúïðîñúò áèë îò êîìïåòåíöèèòå íà ïðàâèòåëñòâîòî. Íî ïðàâè åäíî èçêëþ÷åíèå çà êðúñòíèêà íà ïðåñòîëîíàñëåäíèêà, ñòàðèÿ ãåíåðàë Íèêîëàåâ, ÷èåòî âíó÷å èìàëî íàïîëîâèíà åâðåéñêà êðúâ, íî... "äà íå ñå óçíàå ñàìî".
Çà äà ïîêàæå, ÷å íàèñòèíà âúçíàìåðÿâà äà äîâåäå äîêðàé ðåøàâàíåòî íà òîçè âúïðîñ, ïðåç ñëåäâàùèòå äíè ïðàâèòåëñòâîòî ìèíàâà â íàñòúïëåíèå. Ïðúâ îáåêò íà "ïàòðèîòè÷íàòà àêöèÿ" ñòàâà çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåëÿò íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå Ïåøåâ, êîéòî å è àâòîð íà èçëîæåíèåòî ïðîòèâ èçñåëâàíåòî. Íà çàêðèòî çàñåäàíèå íà Êàìàðàòà òîé å îòñòðàíåí îò ïîñòà ñè, íà ïîäïèñàëèòå èçëîæåíèåòî íàðîäíè ïðåäñòàâèòåëè å ïðåäëîæåíî äà îòòåãëÿò ïîäïèñèòå ñè.
Ñ íèêàêâè çàïëàõè, óâåùàíèÿ è çàêëèíàíèÿ îáà÷å íå ìîæå äà áúäå ñïðÿíî è ïîäòèñíàòî âñåíàðîäíîòî âúçìóùåíèå.  òîâà ñå óáåæäàâàò è ñïåöîâåòå ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè îò ãåðìàíñêàòà ëåãàöèÿ. Òàêà ïúðâèÿò ïëàí çà äåïîðòèðàíå íà 20 000 åâðåè îò íîâèòå áúëãàðñêè çåìè å èçïúëíåí 56 ïðîöåíòà, à âòîðèÿò, çà äåïîðòàöèèòå îò ñòàðèòå ïðåäåëè íà öàðñòâîòî íà öàðñòâîòî - 0 ïðîöåíòà. Îòòóê çàïî÷âàò ìèñòåðèèòå è ëåãåíäèòå, ïðîèçâîëíèòå òúëêóâàíèÿ è ïðåäíàìåðåíèòå ôàëøèôèêàöèè, êîèòî íå ñà â ñúñòîÿíèå íèòî äà ñêðèÿò, íèòî äà ïîäìåíÿò ñúùåñòâóâàùèòå îáèëíè ôàêòè çà äåéñòâèòåëíîòî ïîëîæåíèå è çà ðàçâîÿ íà ñúáèòèÿòà îêîëî äåïîðòèðàíåòî - äåí ïî äåí, è ÷àñ ïî ÷àñ.
Íà 2 àïðèë å ñâèêàíà èçâúíðåäíà ñåñèÿ íà Ñâåòèÿ Ñèíîä â ïúëåí ñúñòàâ. Ñîôèéñêèÿò ìèòðîïîëèò Ñòåôàí ïðî÷èòà ñâîå èçëîæåíèå, â êîåòî óâåäîìÿâà ñèíîäàëíèòå àðõèåðåè çà äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò íîâîîñâîáîäåíèòå çåìè ñ ïëîìáèðàíè âàãîíè çà Ïîëøà è çàâúðøâà ñ äóìèòå: "È àêî Öúðêâàòà íè íå ñå íàìåñè, çà äà çàùèòè òèÿ íåùàñòíè ëþäå, íèå ìîæåì äà î÷àêâàìå îùå ïî-ãîëåìè èçäåâàòåëñòâà è æåñòîêîñòè, çà êîèòî åäèí äåí äîáðîäóøíèÿò íè íàðîä ùå èçïèòâà ñðàì, à ìîæå áè è äðóãè íåñãîäè".
Ïëîâäèâñêèÿò ìèòðîïîëèò Êèðèë âå÷å ðàçêàçàë íà çàñåäàíèåòî íà Ñèíîäà â íàìàëåí ñúñòàâ çà òîâà, êîåòî å ñòàíàëî â Ïëîâäèâ, è ÷å ðåøèòåëíî çàÿâèë íà ïîëèöåéñêèòå âëàñòè, ÷å ñè çàïàçâà ïúëíà ñâîáîäà íà äåéñòâèå, à íà ïîòúðñèëèòå çàêðèëà ïðè íåãî åâðåè êàçàë, ÷å èì ïðåäîñòàâÿ óáåæèùå â ñâîÿ äîì.
Äîðîñòîëñêè è ×åðâåíñêè Ìèõàèë ñìÿòà, ÷å ùå áúäå â äóõà íà åâàíãåëñêàòà ìèñèÿ è â òðàäèöèèòå íà "íàøàòà öúðêâà äà ñå çàñòúïè åíåðãè÷î çà òèÿ çëåïîñòàâåíè ëþäå".
Âðà÷àíñêè Ïàèñèé çàäàâà âúïðîñà, "ìîæå ëè ñâåòàòà íè Öúðêâà äà ñòîè ðàâíîäóøíà, áåç äà ïîâäèãíå ãëàñ çà çàùèòà íà òîâà îáåçïðàâåíî ìàëöèíñòâî". È îòãîâàðÿ: "Äóõúò è ïîâåëÿòà íà Åâàíãåëèåòî íè çàäúëæàâà äà ñòîðèì òîâà".
Âàðíåíñêè è Ïðåñëàâñêè Éîñèô â äóõ íà ñàìîêðèòèêà ïðèçíàâà, ÷å åäèíñòâåí îò âèñîêîïðåîñâåùåíèòå àðõèåðåè å èìàë ðàçëè÷íî îòíîøåíèå ïî âúïðîñà è ñìÿòàë, ÷å èçâåñòíè îãðàíè÷èòåëíè ìåðêè ñà íåîáõîäèìè, íî íå ñàìî ñïðÿìî åâðåèòå, à çà âñè÷êè ÷óæäåíöè. Íî ñëåä êàòî ñå óáåäèë, ÷å òîçè çàêîí å "ïðîïèò ñ æåñòîêîñò, äîðè ñ âàðâàðèçúì", íàïðàâèë êîðåêöèÿ íà ïðåæíîòî ñè ñòàíîâèùå.
Ñòàðîçàãîðñêè Êëèìåíò íàïîìíÿ çà òðàãåäèÿòà íà ïðîêóäåíèòå îò ðåäíèòå èì ìåñòà áúëãàðè ñëåä âîéíèòå è ÷å "åâðåéñêèÿò âúïðîñ å ñëîæåí ó íàñ ïî-ñêîðî íà îñíîâàòà íà åäíî ïîäðàæàíèå".
Ñúùè ñà ñòàíîâèùàòà è íà Ñëèâåíñêè Åâëîãè, òúðíîâñêè Ñîôðîíèé, Íåâðîêîïñêè Áîðèñ: Áúëãàðñêàòà öúðêâà íå ìîæå äà ñïîäåëÿ ðàñèñòêè ïðèíöèïè è íå ìîæå äà íå ïðèïîìíè íà óïðàâíèöèòå íà Áúëãàðèÿ, ÷å ñ êàêâàòî ìÿðêà ìåðÿò, ñ òàêàâà ùå èì ñå îòìåðè è ÷å íåéíî ñâÿòî çàäúëæåíèå å äà ïðåäïàçè íàðîäà îò Áîæèÿ ãíÿâ.
Ñåãà áúëãàðèòå ãè äåëÿò íà ïàòðèîòè è ïðåäàòåëè, íà ñïàñèòåëè è ïðîäàæíèöè. È âñåêè, êîéòî å êàçàë äîáðà äóìà çà åâðåèòå, å îáâèíÿâàí â ïîäêóïíè÷åñòâî.
Ïðåîñâåùåíèòå àðõèåðåè ðåøàâàò åäíî êîïèå îò ïðîòîêîëà îò òîâà çàñåäàíèå äà áúäå èçïðàòåíî â êàíöåëàðèÿòà íà öàð Áîðèñ, à äðóãî - íà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿ Ôèëîâ. Çà ñâåäåíèå. Îòãîâîðúò îò äâîðöîâàòà êàíöåëàðèÿ ïðèñòèãà ñëåä äâå ñåäìèöè - öàðÿò êàíè ïðåîñâåùåíèòå àðõèåðåè îò ìàëêèÿ ñúñòàâ íà Ñâåòèÿ Ñèíîä íà ñðåùà â äâîðåöà "Âðàíà", çà äà èçÿñíÿò âçàèìíî ñòàíîâèùàòà ñè ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ. Ñèíîäàëíèòå ñòàðöè ïðåäâèäëèâî ñè âçåìàò ñâîé ïðîòîêîë÷èê, çà äà ñå çàôèêñèðà âñÿêà êàçàíà äóìà è âñåêè äà ñè íîñè îòãîâîðíîñò çà êàçàíîòî. Íà ñðåùàòà ïðèñúñòâà è ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿò Ôèëîâ, íî ñàìî êàòî íàáëþäàòåë.
Êàêòî å îòáåëÿçàë ïðîòîêîë÷èêúò, öàðÿò ñúîáùèë, ÷å êàòî íà÷àëî ùå êàæå íÿêîëêî äóìè. "È çàïî÷íà íåãîâî âåëè÷åñòâî ñ òèÿ "íÿêîëêî äóìè", êîèòî ïðîäúëæèõà ïîâå÷å îò ïîëîâèí ÷àñ".  òîâà èìïðîâèçèðàíî ñëîâî, â êîåòî ãíåâíèòå íîòêè íàðàñòâàëè ñ âñÿêà èçìèíàòà ìèíóòà, öàðÿò çàïî÷íàë äà îáÿñíÿâà íà ñâåòèòå îòöè êàêâè ïàêîñòè íàíàñÿ ñïåêóëàòèâíèÿò äóõ íà ñâåòîâíîòî åâðåéñòâî íà ÷îâå÷åñòâîòî èçîáùî, ÷å òîÿ äóõ íàâñÿêúäå "ñúçäàâàë îìðàçà ñðåä õîðàòà, áåçâåðèå, ìîðàëíî ðàçëîæåíèå è ðîäîèçìÿíà ñðåä íàðîäèòå", ÷å íà íåãî ñå äúëæàëè ñðåä îáùåñòâàòà è íàðîäèòå "íåäîâîëñòâà, ñïîðîâå, êîíôëèêòè, âîéíè è çëîïîëóêè, ÷å íà íåãî â ãîëÿìà ñòåïåí ñå äúëæè è ñåãàøíèÿò ñâåòîâåí êàòàêëèçúì".
Çà òàçè ðå÷ Ôèëîâ å îòáåëÿçàë â äíåâíèêà ñè: "Öàðÿò íàïðàâè ìíîãî õóáàâî ïîäðîáíî èçëîæåíèå ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ, êàòî èçòúêíà, ÷å òîé íå å ñàìî íàø, íî è îáùîåâðîïåéñêè... Èçîáùî ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ íèå áÿõìå â íàñòúïëåíèå è âëàäèöèòå òðÿáâàøå äà ñå çàùèùàâàò".
Îòáåëÿçàë îùå, ÷å òàêà, êàêòî ìåñåö ïðåäè òîâà öàðÿò ñå èçêàçàë ïðåä íåãî "çà åäíî òâúðäî ïîâåäåíèå" ñïðÿìî åâðåèòå, òàêà è ñåãà, êîãàòî ïðåäñòîè èçïúëíåíèåòî íà âòîðàòà ôàçà, "öàðÿò îäîáðÿâà íàïúëíî ìåðêèòå ïðîòèâ åâðåèòå".
Êàòî îòñòúïêà íà ñèíîäà öàðÿò îòòåãëÿ ïúðâîíà÷àëíîòî ñè îòðèöàòåëíî ñòàíîâèùå çà èçáîðà íà áúëãàðñêè ïàòðèàðõ è ïðåäîñòàâÿ íà àðõèåðåèòå íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ñàìè äà ðåøàâàò òîçè âúïðîñ.
Âëàäèöèòå íàñòîÿâàò àêî íå çà ïàòðèàðõ, òî ïîíå çà åêçàðõ, êîéòî âïîñëåäñòâèå äà áúäå ïðîâúçãëàñåí çà ïàòðèàðõ. Öàðÿò èì ïðåäîñòàâÿ äà ñå ñïîðàçóìåÿò ñ ïðàâèòåëñòâîòî çà íåîáõîäèìèòå ïðîìåíè â Åêçàðõèéñêèÿ óñòàâ, íî â íèêàêúâ ñëó÷àé íå æåëàå òîçè âúïðîñ äà áúäå ñâúðçàí ñ íåãîâîòî êîðîíÿñâàíå, òúé êàòî áèë ðåïóáëèêàíåö ïî óáåæäåíèÿ.
Âúïðîñúò å âå÷å áðàäÿñàë îò ñòàðîñò è íàèñòèíà íå å îò ëåñíèòå çà ðåøàâàíå.
Íà îòñëóæâàíèòå áîæåñòâåíè ëèòóðãèè â Öàðèãðàä âñåëåíñêèÿò ïàòðèàðõ ïîìåíàâà âëàäåòåëèòå íà âñè÷êè ïðàâîñëàâíè äúðæàâè ïî èìå, ïðåñêà÷à ñàìî áúëãàðñêèÿ öàð çàðàäè ñõèçìàòà, êîÿòî òåãíå íàä Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ïîâå÷å îò 50 ãîäèíè. Íåâåäíúæ ñà ïðàâåíè îòñòúïêè îò ñòðàíà è íà öúðêîâíèòå äåéöè, è íà äúðæàâàòà çà îòìåíÿíå íà àíàòåìàòà, íàëîæåíà, êàêòî å èçâåñòíî, ïî ïîëèòè÷åñêè, à íå ïî ðåëèãèîçíè ñúîáðàæåíèÿ, íî âñè÷êè òå âèíàãè ñà îñòàâàëè áåç ðåçóëòàò.
Êàíîíè÷åñêàòà îñíîâà çà ðåøàâàíåòî íà íå òîëêîâà ñïîðíèòå, êîëêîòî íåäîñòîéíè çà âñÿêà öúðêâà ðåëèãèîçíè âúïðîñè å ñâúðçàíî è ïðåïëåòåíî ñ ïðîáëåìè îò íàöèîíàëåí õàðàêòåð. Íåâåäíúæ âàðíåíñêèÿò ìèòðîïîëèò Ñèìåîí ñå å îïèòâàë äà ðàçðåøè "ïî ìèðåí ïúò" ñïîðà.  îòãîâîðà ñè Ìèëåòèé, ïî ìèëîñò Áîæèÿ Êîíñòàíòèíîïîëñêè àðõèåïèñêîï è ïàòðèàðõ Âñåëåíñêè îñóêàíî ìó îáÿñíÿâà, ÷å Öàðèãðàäñêàòà öúðêâà íèêîãà íå ñå å îòêàçâàëà äà äàäå íà áúëãàðñêèòå ïàñòèðè åäíîÿçè÷íè (ïîëàãàåìèòå ñå) ïðàâà, íî íåéíî ñâåùåíî çàäúëæåíèå áèëî äà ñúäè è îñúäè îíèÿ, êîèòî ñå îïèòàëè äà ñìóòÿò êàíîíè÷åñêèÿ ðåä è äà ðàçäåëÿò ôèëåòè÷åñêè åïèñêîïñêèòå ïðåñòîëè, êîåòî ùÿëî äà âíåñå â öÿëàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ñúùîòî óæàñíî ñìóùåíèå, êîåòî ñòàíàëî â Àìåðèêà. È ÷å òîé ÷àêàë äåíÿ, êîãàòî âñè÷êè áàëêàíñêè íàðîäè ùå ïðèåìàò íåéíèòå ìàé÷èíñêè îáíîñêè, íî ÷å äúðæåë "äà ñå ñïàçâàò ñâåùåíèòå ïðàâèëà".
Êîíñòàíòèíîïîëñêèÿò âî Õðèñòå ëþáåçåí áðàò ñå å ïîçîâàë íà áúðêîòèÿòà, êîÿòî íàñòàíàëà â Àìåðèêà, íî òîâà íèêàê íå ìó ïðå÷è äà ïîääúðæà ðåäîâíî âðúçêè ñ ëþáåçíèÿ áðàò Àëåêñàíäúð, àðõèåïèñêîï íà Ðóñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà íà Ñåâåðíà Àìåðèêà è Àëåóòñêèòå îñòðîâè íàïðèìåð, íî íå è ñúñ Ñâåòèÿ Ñèíîä íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà, êîÿòî èìà ñâîÿ ÷åðêâà â Öàðèãðàä è ñâîè öúðêîâíè èìîòè ðåäîì ñ èìîòèòå íà Âñåëåíñêàòà ïàòðèàðøèÿ è óïðàâëåíèåòî èì çàâèñè â ãîëÿìà ñòåïåí îò âçàèìíèòå þðèäè÷åñêè îòíîøåíèÿ ìåæäó òÿõ.
Ïèïàëàòà íà Âñåëåíñêàòà ïàòðèàðøèÿ ñå ïðîñòèðàò íàäàëå÷ è çàñåãà êàòî ÷å ëè íÿìà ñèëà, êîÿòî äà è ïîïðå÷è äà ñå ðàçïîðåæäà è ñ êàíîíè÷åñêèòå äîãìè, è ñ äèïëîìàòè÷åñêèòå, íî îò íåéíàòà îòìúñòèòåëíîñò ñòðàäà ïðåäè âñè÷êî Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà. È íå ìèíàâà ìåñåö òîâà äà íå ñå ïî÷óâñòâà íÿêúäå, äîðè ïî íàé-íåçíà÷èòåëåí ïîâîä. Ïðè ïîñåùåíèåòî íà ñîôèéñêèÿ ìèòðîïîëèò Ñòåôàí â Êàðëîâàö, êúäåòî ñå íàìèðà ñåäàëèùåòî íà Ñðúáñêàòà ïàòðèàðøèÿ, íåäâóñìèñëåíî ìó å çàÿâåíî, ÷å òðÿáâà äà ñè çàìèíå ïðåæäåâðåìåííî ïî íàñòîÿâàíå íà ïàòðèàðõà. Êèåâñêèÿò ìèòðîïîëèò Àíòîìèé ïúê çàáðàíèë íà áúëãàðèòå äà ñå èçïîâÿäâàò íà áúëãàðñêè ñâåùåíèöè, à Ëóáåíñêèÿò åïèñêîï Ñåðàôèì çàáðàíèë íà áúëãàðñêè ñâåùåíèöè ñúñëóæèå ñ ðóñêè ñâåùåíèöè. Ñòèãà ñå è äî êóðèîçè - Âàðíåíñêèÿò ìèòðîïîëèò Ñèìåîí îòñëóæâà ìîëåáåí ïî ñëó÷àé ðîæäåíèÿ äåí íà ñðúáñêèÿ êðàë, íî ñðúáñêèÿò êîíñóë âúâ Âàðíà îòêàçâà äà ïðèñúñòâà íà ìèëåáåíà.
Ðàáîòàòà îáà÷å íå çàâèñè ñàìî îò áîãîìúäðèòå ïàñòèðè è îòöè. Âúïðîñúò çà áúëãàðñêàòà ñõèçìà íå áèë íàöèîíàëåí, à öúðêîâåí. Äàëè å òàêà? Ñïîðåä äóìèòå íà Ñïàñèòåëÿ õðèñòèÿíèòå òðÿáâà äà òúðñÿò Öàðñòâîòî áîæèå è Áîæèÿòà ïðàâäà - âñè÷êî îñòàíàëî ùÿëî äà èì ñå "ïðèäàäå". Íî äàëè ãîâîðåùèÿò îò èìåòî íà Ñïàñèòåëÿ âñåëåíñêè ïàòðèàðõ ãîðè îò ñâåòîòî æåëàíèå äà ïðåìàõíå îò òåãîòååùàòà íàä ïðàâîñëàâíàòà áúëãàðñêà öúðêâà àíàòåìà? Çàñåãà ïîíå íå ëè÷è.
Çà äà áúäå çàáëóäåíà îáùåñòâåíîñòòà çà äåéñòâèòåëíèòå íàìåðåíèÿ íà âëàñòèòå, ïëàíúò ïðåäâèæäà ïúðâîíà÷àëíî ñîôèéñêèòå åâðåè äà áúäàò èçñåëåíè â ïðîâèíöèÿòà, "çà äà ñå îòêëîíè ïîäîçðåíèåòî çà èçñåëâàíåòî â Ãåðìàíèÿ". Îò ñâîÿ ñòðàíà ïðàâèòåëñòâîòî ïîñòàíîâÿâà: "Âñè÷êè ëèöà îò åâðåéñêè ïðîèçõîä îò Ñîôèÿ äà áúäàò ïðåñåëåíè â íàñåëåíè ìåñòà âúâ âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà. Ïîñòàíîâëåíèåòî íå ïîäëåæè íà îáíàðîäâàíå".
Ïîñòàíîâëåíèåòî ðàçïîðåæäà èçñåëâàíåòî äà ñòàíå â òðèäíåâåí ñðîê - êðàéíî íåäîñòàòú÷åí, çà äà áúäå äàäåí íÿêàêúâ îòïîð. È âñå ïàê îòïîð å äàäåí. Òîçè ïúò íå îò ðàçíè ëèáåðàëè è ôèëàíòðîïè, à îò ñàìèòå ïîòúðïåâøè.
Äåíÿò å 24 ìàé 1943 ã., äåí íà ñâåòèòå ðàâíîàïîñòîëè Êèðèë è Ìåòîäèé. Êàêòî âñÿêà ãîäèíà îáñòàíîâêàòà å ïðàçíè÷íà. Ó÷åíè÷åñêè ìóçèêè ãúðìÿò õèìíà íà ïðîñâåòàòà "Âúðâè, íàðîäå âúçðîäåíè!", õèëÿäè âúçðàñòíè ñå ñòè÷àò êúì öåíòðàëíèÿ áóëåâàðä "Öàð Îñâîáîäèòåë", ïî êîéòî ùå ìèíàò ó÷åíè÷åñêèòå ðåäèöè. Ïî ñúùîòî âðåìå îò ñòîëè÷íèÿ êâàðòàë "Êîíüîâèöà" ïîòåãëÿ êúì öåíòúðà íà ãðàäà íàáúðçî ñòðóïàëî ñå ìíîæåñòâî â åäíî øåñòâèå íà îò÷àÿíèåòî. Òî ñòèãà ñàìî äî ïëîùàä "Âúçðàæäàíå", êúäåòî å ðàçïðúñíàòî îò êîííè è ïåøè ïîëèöàè. Àðåñòóâàíèòå ñà íàä 400. Çà òÿõ ùå áúäàò âçåòè äîïúëíèòåëíè ìåðêè "çà îêàçâàíå íà ñúïðîòèâà ñðåùó âëàñòòà", à 120 ñà èçïðàòåíè íåçàáàâíî âúâ âðåìåííèÿ ëàãåð êðàé Ñîìîâèò.
Ïëàõàòà íàäåæäà çà íàìåñà íà íàé-îòãîâîðíèÿ ôàêòîð îñòàâà áåç îòêëèê, íî øåñòâèåòî íà îò÷àÿíèåòî ñðåùà ñïîíòàííà è ãîðåùà ïîäêðåïà ñðåä øèðîêàòà îáùåñòâåíîñò. Èçëîæåíèåòî, êîåòî äåïóòàòèòå Íèêîëà Ìóøàíîâ è Ïåòêî Ñòàéíîâ èçïðàùàò äî Äâîðåöà îùå ñúùèÿ äåí ñ ìîëáà äà íå ñå ïåòíè äîáðîòî èìå íà Áúëãàðèÿ, íå ñòèãà äî âèñî÷àéøèÿ àäðåñàò.
 äóõà íà Ñâåòîòî ïèñàíèå å òåëåãðàìàòà íà ñîôèéñêèÿ ìèòðîïîëèò Ñòåôàí, áúäåùèÿ åêçàðõ íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà: "Íå ãîíè, çà äà íå òå ãîíÿò. Ñ êàêâàòî ìÿðêà ìåðèø, ñ òàêàâà ùå òå ìåðÿò. Çíàé, Áîðèñå, ÷å çà òâîèòå äåëà Áîã áäè íà íåáåòî".
Òîçè ïðàçíè÷åí äåí íàñòðîåíèåòî íà öàð Áîðèñ íèêàê íå å ïðàçíè÷íî. Âå÷å ñà ãî óâåäîìèëè, ÷å öåëòà íà ìàíèôåñòàíòèòå å áèëà äà ñòèãíàò äî äâîðåöà, çà äà òúðñÿò îò íåãî çàêðèëà. È âìåñòî êúì òðèáóíàòà, îò êîÿòî ïðèâåòñòâà äåôèëèðàùèòå ó÷åíèöè, òîé ñå îòïðàâÿ êúì ×àìêîðèÿ, êúäåòî â óñàìîòåíèå äà ïðåìèñëè êàê äà èçëåçå îò åäíî ïîëîæåíèå, îò êîåòî íÿìà èçõîä, òúé êàòî âúïðîñúò å ïîñòàâåí ðåáðîì: èëè - èëè.
Äî 1940 ã. ãëàâíèÿò ðàâèí ä-ð Àøåë Õàíàíåë îò âñÿêà ñâîÿ êíèãà ñ áèîãðàôèè è ïðîïîâåäè íà öúðêîâíè äåéöè ïðàùàë ïî åäèí åêçåìïëÿð ñ àâòîãðàô íà öàð Áîðèñ. È âñÿêîãà ïîëó÷àâàë ëþáåçåí îòãîâîð. Êîãàòî áèë âíåñåí çàêîíîïðîåêòúò íà Çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà òîé ñ÷åë çà íåîáõîäèìî ïî âúçìîæíèÿ íàé-äåëèêàòåí íà÷èí äà ïðåäóïðåäè öàðÿ, ÷å îáèêíîâåíî ñå çàïî÷âà ñ åâðåèòå, íî íèêîé íå ìîæå äà ïðåäâèäè êúäå ùå ñå ñïðå. È çà ïúðâè ïúò íå ïîëó÷èë îòãîâîð. Îòòîãàâà ñå ïðåêúñâàò è âðúçêèòå ìó ñ Äâîðåöà. Åòî çàùî íà 24 ìàé, â ñúñòîÿíèå íà ïúëíà îáúðêàíîñò è óïëàõà òîé ðåøàâà äà òúðñè îêîëíè ïúòèùà äà ïîâëèÿå íà öàðÿ. Ñëåä êðàòêî ñúâåùàíèå çàåäíî ñ îùå åäèí ðàâèí ä-ð Õàíàíåë ñå îòïðàâÿ ñ àâòîìîáèë ïðè ìèòðîïîëèò Ñòåôàí. Ìèòðîïîëèòúò ãî èçñëóøàë ñú÷óâñòâåíî è ñå ñúãëàñèë äà ñå îïèòà äà âúçäåéñòâà íà öàðÿ, íî èçðàçèë ñúìíåíèå, ÷å òîé ùå ñå ÿâè íà òðèáóíàòà, ïðåä êîÿòî ó÷àùèòå ñå äåôèëèðàò. Çàòîâà ãè ïîñúâåòâàë äà îòèäàò ïðè ñòàðàòà è âñåîáùî óâàæàâàíà îáùåñòâåíè÷êà Åêàòåðèíà Êàðàâåëîâà, æèâà ñâèäåòåëêà íà ñëåäîñâîáîæäåíñêèòå áîðáè, êîÿòî ìèòðîïîëèò Ñòåôàí íàðè÷à "ìàéêà íà äâîðåöà".
Ïîëîâèí ÷àñ ïî-êúñíî ãðóïà îò 5 äóøè ïðèñòèãà â ïðèåìíèÿ ñàëîí íà Êðàâåëîâà. Áåç ìíîãî ïðèêàçêè, òÿ ñëîæèëà ïðåä ãëàâíèÿ ðàâèí õàðòèÿ, ïèñàëêà è ìàñòèëî è ìó êàçàëà äà íàïèøå ïèñìî íà öàðÿ, êîåòî òÿ ùå ìó ïðåäàäå. Íÿìàëî âðåìå çå ðàçìèøëåíèÿ, íî ïèñìîòî "ñå ïîëó÷èëî".  íåãî ä-ð Õàíàíåë ìîëåë, àêî áúëãàðñêèòå åâðåè ñå íàëàãà äà äàäàò êðúâòà ñè, äà ÿ äàäàò â Áúëãàðèÿ, íå âúí îò íåÿ. Ñ òðåïåðåùàòà ñè âå÷å ðúêà Åêàòåðèíà Êàðàâåëîâà íàïèñàëà îòäîëó: "Ñèíêî, è òè ñè áàùà, íå ïðàâè íèêîìó çëî" - è ñå ïîäïèñàëà.  òîâà âðåìå ïðèñòèãíàë ïðîô. Ñòàíèøåâ, èçâåñòåí äàëå÷ èçâúí ãðàíèöèòå íà Áúëãàðèÿ õèðóðã, êîéòî êàçàë, ÷å èäâà ïî ñúùèÿ âúïðîñ, ÷å å óïëàøåí îò òîâà, êîåòî ñòàâà, è èçðàçèë æåëàíèå è òîé äà äîáàâè îò ñâîå èìå íÿêîëêî äóìè êúì ïèñìîòî.
Îùå ñúùàòà âå÷åð ïèñìîòî ñòèãà äî öàð Áîðèñ, íî ðåçóëòàòúò å îáðàòåí íà î÷àêâàíèÿ. Îáàæäàéêè ñå íà æåíà ñè ïî òåëåôîíà, Õàíàíåë óçíàë, ÷å ñà ãî òúðñèëè àãåíòè è å ïî-äîáðå äà íå ñå ïðèáèðà ó äîìà ñè. Òîé îòèâà ó ìàéêà ñè, íî â 7 ÷. ñóòðèíòà íà äðóãèÿ äåí å àðåñòóâàí. Âå÷åðòà ãî îñâîáîæäàâàò ñ ïîðú÷åíèå äà îòèäå è ëè÷íî äà ñå ïðåäñòàâè íà êîìèñàðÿ ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè Àëåêñàíäúð Áåëåâ, êîéòî îùå ñ âëèçàíåòî ãî ïîñðåùíàë ñ ðóãàòíè è çàïëàõè:
- Âèå, åâðåèòå çàùî îòèâàòå äà âëèÿåòå íà êîðîíàòà è íà ïðàâèòåëñòâîòî? Âèå íå çíàåòå ëè, ÷å íèå ñìå êîðîíàòà è ïðàâèòåëñòâîòî, ÷å íèùî íå âúðøèì áåç êîðîíàòà.
Ïîñëåäíàòà íàäåæäà íà ä-ð Õàíàíåë å â çàñòúïíè÷åñòâîòî íà øâåéöàðñêèÿ ïúëíîìîùåí ìèíèñòúð Ðåäàð, ñ êîãîòî âå÷å ñå å ñðåùàë ïðåç ìàðò, êîãàòî å çàïî÷íàëî äåïîðòèðàíåòî íà åâðåèòå îò Áåëîìîðèåòî è Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ. È Ðåäàð ãî ïîñðåùíàë ñú÷óâñòâåíî, íàðåêúë Ôèëîâ "ãîâåäî" è ìó óðåäèë ñðåùà ñ ïðèñòèãíàëèÿ ïðåäñòàâèòåë íà ×åðâåíèÿ êðúñò Å. Øàïþéñà, íî è òîé íå áèë â ñúñòîÿíèå äà âúçäåéñòâà íà áúëãàðñêèòå âëàñòè. Ñúäáàòà íà åâðåèòå îò ñòàðèòå ïðåäåëè íà öàðñòâîòî ùå áúäå ðåøåíà ïî öàðñêàòà ïîâåëÿ - ðàáîòîñïîñîáíèòå â òðóäîâè ëàãåðè", îñòàíàëèòå - â ìàëêè íàñåëåíè ìåñòà, çà äà áúäàò ïîä ïîñòîÿííî íàáëþäåíèå, ñúñ çàáðàíà çà ïðèäâèæâàíå áåç ñïåöèàëíî ðàçðåøåíèå, ñòðîãî ñïàçâàíå íà îïðåäåëåíèÿ çà òÿõ ïîëèöåéñêè ÷àñ è ïîñòîÿííî íîñåíå íà æúëòàòà çâåçäà, êàòî ñâîåãî ðîäà óäîñòîâåðåíèå çà ñàìîëè÷íîñò è îùå íÿêîëêî äåñåòêè îãðàíè÷åíèÿ, âúçäèãíàòè â "ïðàâíè íîðìè" îò Çàêîíà çà çàùèòà íà íàöèÿòà.
Íà äðóãèÿ äåí, 25 ìàé, ïðîòåñòíî ïèñìî äî Äâîðåöà èçïðàùàò 63 áèâøè ìèíèñòðè, ïðîôåñîðè, ïèñàòåëè è îáùåñòâåíèöè. "Ñ òåçè êðàéíî æåñòîêè è ñóðîâè ìåðêè, ñå êàçâà â ïèñìîòî, íèå íå ñàìî ïðîïèëÿâàìå åäèí ãîëÿì íðàâñòâåí êàïèòàë, êîéòî áåøå è ãîðäîñòòà íà íàøèÿ âåëèêîäóøåí è âåëèêîòúðïèì íàðîä, íî è òâúðäå çëå èçëàãàìå èìåòî ìó ïðåä ñâåòîâíàòà ñúâåñò è çëåïîñòàâÿìå çà â áúäåùå íåãîâèòå íàöèîíàëíè èíòåðåñè". Íå êàòî ìîëáà, à êàòî ñóðîâî ïðåäóïðåæäåíèå ïðîçâó÷àâàò äóìèòå â èçëîæåíèåòî: "Òàçè áåç÷îâå÷íà ìÿðêà ìîæå äà áúäå ñïðÿíà è îòìåíåíà ñàìî îò Âàñ, çàùîòî Âèå ñòå ñàìîòî ïðàâèòåëñòâî.  ïðîòèâåí ñëó÷àé Âèå ùå íîñèòå ïúëíà îòãîâîðíîñò". Êîåòî îçíà÷àâà, ÷å çà öàð Áîðèñ íå ìîæå äà èìà íèêàêâî èçâèíåíèå è íèêàêâà ïðîøêà.
 äåíÿ íà Áîòåâàòà ãèáåë, 2 þíè, - êàê ñòðàííî ñå ñú÷åòàâàò ïàìåòíèòå äàòè îò áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ñúñ ñúáèòèÿòà îò 1943 ã. - ãðóïà ñîöèàëäåìîêðàòè, êîèòî ïî ñìèñúëà íà Çàêîíà çà çàáðàíà íà ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè áè òðÿáâàëî äà ñå íàðè÷àò "áèâøè", íî ñà ñè ñúâñåì íàñòîÿùè, ïèøàò íà Ôèëîâ è ôèëîâöè: "Ãîñïîäà, âèäè ñå, ðåøèëè ñòå äà ïîãðåáåòå Áúëãàðèÿ... Ñïðåòå èçäåâàòåëñòâàòà, çàùîòî íîñèòå èñòîðè÷åñêà è ñòðàøíà îòãîâîðíîñò. Àêî ëè âúïðåêè îáùîòî âúçìóùåíèå íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, âèå ïðèñòúïèòå êúì èçïðàùàíåòî íà åâðåèòå çàä ãðàíèöèòå íà Áúëãàðèÿ - çàÿâÿâàìå: ïîä êîëåëàëàòà íà ïúðâèÿ âëàê, êîéòî ùå ïîåìå çà Ïîëøà èëè Ãåðìàíèÿ, íå áîìáè, íèå ñìå ðåøèëè äà ñëîæèì ãëàâèòå ñè".
Èçëîæåíèå ïðàùàò è Êèìîí Ãåîðãèåâ, áèâø è áúäåù ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë, îñâîáîäåíèÿò ïðåç 1941 ã. îò çàòâîðà Äàìÿí Âåë÷åâ, áèâø è áúäåù ñúçàêëÿòíèê ïðîòèâ öàðñêàòà âëàñò, ïðîôåñîðèòå Âåíåëèí Ãàíåâ è Öâÿòêî Áîáîøåâñêè, áúäåùè ðåãåíòè íà Ñèìåîí÷î.
Ðå÷è â Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ïðîòèâ äåïîðòèðàíåòî ïðîèçíàñÿò Ïåòêî Ñòàéíîâ è Íèêîëà Ìóøàíîâ, òîé çàåäíî ñ Áóðîâ îòïðàâÿò ïðîòåñò è äî Äâîðåöà.
 ïðîòåñòà íà Ñúþçà íà áúëãàðñêèòå ïèñàòåëè ñå êàçâà: "Áúëãàðñêîòî ïëåìå â ñâîåòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî å áèëî ïðåñëåäâàíî è óíèæàâàíî. Íàøèòå áàùè æèâî ïîìíåõà ñðàìà îò èãîòî. Îùå ëè÷àò ó íàñ, êàêòî íàðîäíèÿò ïîåò êàçâà, "ñèíèëà îò áè÷à, ñëåäè îò òåãëîòî". Íèìà è íèå ïî ïîäðàæàíèå òðÿáâà äà òðúãíåì ïî åäèí îïàñåí ïúò, è äà îòðå÷åì ñåáå ñè êàòî ñâîáîäåí è êóëòóðåí íàðîä?"
Ïî ñëó÷àé ðîæäåíèÿ äåí íà ïðåñòîëîíàñëåäíèêà - 16 þíè, Öåíòðàëíàòà êîíñèñòîðèÿ èçïðàùà ïîçäðàâèòåëíà òåëåãðàìà äî öàðÿ. Îòãîâîðúò äî Éîñèô Ãåðîí, ïðåäñåäàòåë íà Öåíòðàëíàòà êîíñèñòîðèÿ, å òâúðäå îáíàäåæäàâàù è ãëàñè: "Àç îòïðàâÿì äî Âàñ, êàêòî è äî åâðåéñêèòå îáùèíè â Áúëãàðèÿ, ìîèòå èñêðåíè áëàãîäàðíîñòè çà áëàãîïîæåëàíèÿòà, êîèòî Âèå èìàõòå ëþáåçíîñòòà äà ìè ïðàòèòåïî ñëó÷àé ãîäèøíèíàòà íà ïðåñòîëîíàñëåäíèêà".
À ùî ñå îòíàñÿ äî èçïúëíåíèåòî íà ïðàâèòåëñòâåíàòà ïðîãðàìà öàð Áîðèñ âå÷å èìà íîâà òåçà: ñ ïðèëàãàíåòî íà ïðåäâèäåíèòå â ïðîãðàìàòà ìåðêè åâðåèòå ùåëè äà áúäàò ïðåäïàçåíè îò èçäåâàòåëñòâà è íàñèëèÿ, êàêâèòî áèëè âúçìîæíè ïîðàäè ñúçäàëîòî ñå ñðåä îáùåñòâåíîñòòà íåïðèÿçíåíî íàñòðîåíèå êúì òÿõ.
Ïîñëåäâàëèòå ñúáèòèÿ ïîêàçâàò íåäâóñìèñëåíî, ÷å íå íà æàëîñòòà íà öàð Áîðèñ, íå íà ðàçêîëåáàâàíåòî íà ïðàâèòåëñòâîòî, íå äîðè è íà ïðîòåñòèòå íà øèðîêàòà îáùåñòâåíîñò ñå äúëæè îòìÿíàòà íà èçïúëíåíèåòî íà âòîðàòà ÷àñò íà ïðîãðàìàòà. À ñå äúëæè, êîëêîòî è íåâåðîÿòíî äà èçãëåæäà òîâà, íà òàêòè÷åñêè ñúîáðàæåíèÿ íà èìïåðñêàòà ñëóæáà çà ñèãóðíîñò íà Ðàéõà, íàòîâàðåíà ñ èçïúëíåíèåòî íà òàçè ïðîãðàìà â åâðîïåéñêè ìàùàá. "Àç ñúì òâúðäå óáåäåí â òîâà - ïèøå Áåêåðëå íà 7 þíè 1943 ã. â äîêëàä äî âúíøíîòî ìèíèñòåðñòâî íà Ðàéõà - ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿò è ïðàâèòåëñòâîòî æåëàÿò è ñå ñòðåìÿò êúì îêîí÷àòåëíîòî è áåçâúçâðàòíî ðàçðåøàâàíå íà åâðåéñêèÿ âúïðîñ. Îáà÷å òå ñà ñâúðçàíè ñ ìàíòàëèòåòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä, íà êîãîòî ëèïñâà èäåîëîãè÷åñêàòà ÿñíîòà, êîÿòî íèå èìàìå. Èçðàñúë çàåäíî ñ àðìåíöè, ãúðöè è öèãàíè, áúëãàðèíúò íå íàìèðà ó åâðåèòå íèêàêâè íåäîñòàòúöè, êîèòî äà îïðàâäàÿò íÿêàêâè îñîáåíè ìåðêè ñðåùó òÿõ... Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè àç ñìÿòàì, ÷å ùå å òàêòè÷åñêè ïîãðåøíî è íåïðàâèëíî, àêî íèå îêàæåì ñèëåí íåïîñðåäñòâåí íàòèñê, êîéòî ñàìî ùå ïðåõâúðëè îòãîâîðíîñòèòå âúðõó íàñ, è îñâåí òîâà, êàòî ñå èìà ïðåäâèä è áúëãàðñêèÿò ìàíòàëèòåò, ùå ñå ïîëó÷àò îáðàòíè ðåçóëòàòè".
Åòî òîâà å èñòèíàòà, ñàìî èñòèíàòà è öÿëàòà èñòèíà, êàçàíî íà þðèäè÷åñêè åçèê. À íå çàùîòî Áúëãàðèÿ íå æåëàå äà ïîåìå âúðõó ïëåùèòå ñè "îðåîëà íà ïðîòèâîåâðåéñêàòà íåíàâèñò", êàêòî ùå îòáåëåæè øåôúò íà íàöèñòêîòî âîåííî ðàçóçíàâàíå â Áúëãàðèÿ Îòî Âàãíåð, èçâåñòåí îùå êàòî ä-ð Äåëèóñ.
Åäâà ëè îò ëè÷íî ñú÷óâñòâèå êúì çàòðóäíåíèÿòà ìó öàð Áîðèñ ñðåùà ðàçáèðàíå îò ñòðàíà íà Áåêåðëå, Äàíåêåð è Õîôìàí, êîèòî äîêëàäâàò íà íà÷àëñòâàòà ñè, ÷å èçñåëâàíåòî íà åâðåèòå îò Áúëãàðèÿ "ñå èçâúðøâà ïðè äðóãè îáñòîÿòåëñòâà è ñ ïî-ãîëåìè òðóäíîñòè, îòêîëêîòî â äðóãè ñòðàíè", êàêòî ñúîáùàâà Õîôìàí â äîêëàäà ñè äî Èìïåðñêàòà ñëóæáà çà ñèãóðíîñò ñëåä ñòàíàëèòå â Ñîôèÿ ñúáèòèÿ.  Áåðëèí ñúùî ñà ïðèíóäåíè äà ïðåãëúòíàò òîçè õàï - âðåìåííî, äîêàòî îáìèñëÿò ïîäõîäÿùèÿ ñëåäâàù õîä. Òàêà èëè èíà÷å Äàíåêåð íÿìà êàêâî ïîâå÷å äà ïðàâè â Ñîôèÿ è â íà÷àëîòî íà àâãóñò 1943 ã. å îòçîâàí. Òîé îùå íå å èçãîòâèë èç÷åðïàòåëíèÿ ñè äîêëàä çà ðåçóëòàòèòå îò èçïúëíåíèåòî íà ìèñèÿòà ñè â Áúëãàðèÿ, êîãàòî â Áåðëèí ïðèñòèãà è äîêëàäúò íà Áåêåðëå. Òîé å îòáåëÿçàí ñúñ çíàöèòå À 95/43 è íîñè äàòà 18 àâãóñò: "Çàñåãà å ñúâñåì áåçñìèñëåíî äà ñå èñêà èçñåëâàíåòî. Ðúêîâîäíî ïðè òîâà å áåçñïîðíîòî æåëàíèå íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî äà èçáåãíå çàñåãà âñÿêàêâè âúòðåøíîïîëèòè÷åñêè çàòðóäíåíèÿ çàðàäè åâðåéñêèÿ âúïðîñ".
Òîâà íÿìà äà ñà ïîñëåäíèòå ñâåäåíèÿ íà Äàíåêåð è Áåêåðëå ïî ñúáèòèÿòà â Ñîôèÿ îò ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 1943 ã., êîèòî ùå èì ñå íàëîæè äà äàâàò ïî-êúñíî, íî ïðè äðóãè îáñòîÿòåëñòâà. Çà äà èçáåãíå âúçìåçäèåòî Äàíåêåð ùå ñå îáåñè â àìåðèêàíñêèÿ çàòâîð íà Áàä Òüîëö ïðåäè îùå äà áúäå èçïðàâåí ïðåä òðèáóíàëàêàòî âîåíåí ïðåñòúïíèê, íî Áåêåðëå íÿìà äà íàìåðè ñèëè çà òàêîâà ðåøåíèå íà àíòèåâðåéñêèÿ ñè âúïðîñ è ùå ïðåêàðà 10 ãîäèíè â ñúâåòñêè çàòâîð, çà äà áúäå ïîñòàâåí îòíîâî íà ïîäñúäèìàòà ñêàìåéêà â 1974 ã. âúâ Ôðàíêôóðò íà Ìàéí, ñëåä êîåòî ùå çàâúðøè æèâîòà ñè â ïðèþò çà äóøåâíîáîëíè.
(èç "Õðîíèêà íà åäíî öàðóâàíå", âòîðà ÷àñò, äåâåòíàäåñåòà ãëàâà,
Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî "Êëèìåíò Îõðèäñêè", Ñîôèÿ, 1991 ã.)
Ïèøåòå íè: iskri@ecn.org